Uzay Hukuku uluslararası kamu hukukunun görece yeni bir alt dalı sayılır. Gök cisimleri dahil, uzayı, uzayın keşfi ve kullanımındaki bütün faaliyetlerin usul ve esaslarını belirler. Diğer hukuk dallarının gelişmesi tarihte çok eskilere giderken, uzay hukuku alanı ortaya çıkalı daha 100 yıl olmamıştır. Kamu hukukunun genel prensipleri bu hukukun üstündedir.

Uzay hukuku uluslararası deniz hukukundan veya hava sahası hukukundan tamamen ayrılır. Bir devletin ulusal hava sahasının dış sınırı karasularının bittiği çizgidir. Ancak açık denizlerde sınırı olan ülkeler için bu sınır kaç km’de biter, belli değildir. Ege denizi gibi yarı kapalı denizler için de tartışmalar vardır.

Hava hukukunda devletler, üzerinde bulunan hava sahasında tam bir egemenlik hakkına sahiptirler. Ancak uzay ve havanın sınırı belli olmadığı için ilerde sorun çıkacak konuların başında bu gelir. Uzayın hangi irtifada başladığı BM dökümanlarında tanımlanmamıştır. Bilimsel olarak Von Karman (daha önce açıklamıştım) çizgisi yani 100 km ve üzeri uzay kabul edilebilir.

Teknoloji geliştikçe yeni hava ve uzay araçları geliştiriliyor. Bu araçlar uçakların uçtukları 15-20 km irtifadan çok daha yükseklere çıkabiliyor. Uzay hukukunda bu şekilde yörünge altı uçuşlar için bir düzenleme yoktur.

Ayrıca uzay herkesin erişimine açıktır. Uzayla ilgili Birleşmiş Milletler nezdinde 5 ana anlaşma vardır. Bu anlaşmalar 1950’ler ile 1980’li yılları arasında konuşulmuş, yazılmış ve imzalanmıştır. Çok genel prensipleri içerir. Son imzalanan Ay anlaşması 1984’te yürürlüğe girmiştir. O yıllardan sonra BM UBAKK komitesinin hukuk alt komitesinde onlarca konu tartışılmış ve BM Genel Kurulu tarafından kabul edilen kararlar, prensipler ve deklerasyonlar ortaya çıkmıştır. Ancak bunlar bağlayıcı olmayan hükümler içerir. Dolayısıyla bu döneme soft law era (yumuşak kanun dönemi) denmektedir.

Uzay hukukunda referans her zaman devlettir. Yani kişilerin, kuruluşların ve özel şirketlerin faaliyetlerinden devletler sorumludur.

Uzay faaliyetlerinde teknoloji artık yeterince olgunlaşmış, maliyetler azalmış ve devletler artık özel şirketler eliyle bu faaliyetleri yapma eğilimine girmiştir. Özellikle Amerika’da bu tür şirketler NASA’dan işler almaktadır. Uzay faaliyetlerinin 1990’lı yıllarda Amerika’da özelleşmesi ve ticarileşmesi ile yeni bir hukukun hazırlanması ve imzalanması kaçınılmaz olmuştur. Ancak şimdiye kadar başka bir anlaşma üzerinde mutabık kalınamamıştır.

Bu dönemde yeni kavramlar da ortaya çıkmıştır. Girişimci (Entrepreneurship) kelimesi uzay girişimcileri için Astropreneurship olarak adlandırılmıştır. Elon Musk, Jeff Bezos, Richard Branson bunlara örnek gösterilebilir. Bu tür girişimciler telekomunikasyon, uzaktan algılama, uzay turizmi ve seyr-ü sefer gibi konularda hizmet üretmeye başlamışlardır. Aslında uzay turizminin önünü açan olay Rusların parasızlıktan Amerikalı iş adamı Denis Tito’yu 2001 yılında uluslararası uzay istasyonu (ISS)’na götürmeleri olmuştur. Denis Tito 20 milyon dolar civarında para ödemişti.

Uzay Turizmi ile ilgilenen firmalar insanları 103 km irtifaya götürüp getirmeyi planlamaktadır. Bunun için projeler ve uzay araçları geliştirilmektedir. Bu mesafeye gidenlere Spaceflight Participants (Uzay uçuşu katılımcıları) veya Spaceflight passengers (uzay uçuşu yolcusu) denmektedir. Yani astronot olarak kabul edilmiyorlar. Diyelim uçtunuz ve bir yere sağ salim düştünüz. Astronot anlaşması bu tür yolcuları kurtarmayı kapsamamaktadır.

Uzay hukukunda başka açıklar da vardır. Mesela fırlatma ile ilgili bir merciden izin alma zorunluluğu yoktur. Sadece BM’ye bildirilmesi yeterlidir. Mümkün olan en yakın zaman diye tanımlandığı için fırlatma sırasında bildirilmiş olması gerekmiyor.

Yörünge altı (sub-orbital flights) uçuşlar uzay hukukunda tanımlanmamıştır. Firmalar Londra Sidney uçuşunu bir saatin altında yapmayı planlamaktadırlar.

Uzaya kitle imha silahı götüremezsiniz. Ancak fırlatmalar kontrole tabii olmadığı için bir ülke böyle yapsa kim bilecek?

Bazı ülkeler ulusal kanunlarını oluşturmuşlardır. Ancak her ülke yapmamıştır. Ne olacak bu durumda?

Uzay hukukuna göre (yani üzerinde anlaşılan ve imzalanan 5 anlaşmaya göre) hiç bir uzay cismi (Ay dahil) sahiplenilemez. Ordan getirilen bir taş veya değerli maden bütün insanlığın sayılır. Adam getirdi diyelim, bunu kullansa, bundan para kazansa ne olacak?

1996’da delinin biri NASA’yı mahkemeye verdi. Siz şu asteroide gittiniz, oraya park ettiniz, o asteroid benim malımdı, size 20 dolar park cezası dedi. NASA, adama uluslararası hukuku örnek vererek cevap verdi. Detaylar için google’da: Greg Nemitz and parking ticket yazın.

Uzay hukukunda fikri mülkiyet hakları da açık bir konudur.

Ayrıca hava trafiği dünya üzerinde düzenlenirken uzay trafiği düzenlenmemektedir. Bu da uzaya çıkan araçlar için risktir.

İşi bitmiş veya patlamış uydular uzayı kirletmekte ve bu parçalar yörüngede çalışan uyduları tehdit etmektedir. Biz zaman zaman Göktürk-2 uydusuna manevra yaparak bu çöplerden uzak durmaya çalışıyoruz.

Uzay çöpleri zamanımızın en ciddi problemi kabul edilmektedir. Şimdiye kadar bu uyduların yaşanan bir bölgeye düştüğü görülmemiş ama bundan sonra uzay trafiği arttığı için görülebilir. Bunun için uzayı temizlemek ile ilgili projeler geliştirilmektedir.

Bazı ülkeler kendi teknolojik seviyelerini denemek için kendi uydularını vurmuşlardır. 2007 yılında Çin, 2019 yılında Hindistan bu tip denemeyi yapmış ve başarılı olmuşlardır. Bu tür denemelerde uzay hukukunda uluslararası caydırıcı bir mekanizma yoktur. Uzayı kirletmemek ile ilgili alınan tavsiye kararları vardır.

Gelecek hafta İstanbul’da tüm bu konuları masaya yatırdığımız, uluslararası camiaya mesaj verdiğimiz bir Uzay Hukuku konferansı olacak. İlgili arkadaşları bekleriz.

Yazan: Doç. Dr. Lokman Kuzu